Özdeyiş, bir düşünceyi en kısa ve en özlü biçimde anlatmak için kullanılan bilgece sözlere denilmektedir. Vecize, özsöz, aforizma, veciz söz anlamına da gelen özdeyiş kavramı eski dilde ise cümle-i hikemîye ya da kelam-ı kibar olarak bilinmektedir. özdeyiş kavramı atasözlerinden özellikle söyleyeninin belli olması yönüyle ayrılmaktadır. Bu tip cümleler bağımsız birer kitap halinde de oluşturulabildiği gibi; bir yazarın farklı farklı eserlerinde dağınık bir biçimde de görülmektedir. özdeyiş ve atasözünün ortak özellikleri ise yaşanan herhangi bir durumdan ya da gözlem ve deneyim gibi unsurlardan alınan derslere dayanıyor olmasıdır. Tanzimat Fermanı’nın ilan edilmesiyle birlikte başlayan Tanzimat edebiyatıyla birlikte edebiyatımızda özdeyiş ismiyle yer bulabilen bu sözcükler daha sonrasında özellikle Servetifünun edebiyatında “Cenap Şahabettin”in yazmış olduğu “Tiryaki Sözler” isimli kitapta toplanmasıyla birlikte çok daha sistematik bir hâl almıştır. Bu sistematiklik sayesine Özdeyiş kavramı Batı etkisinde gelişen edebiyatımızda fazlaca yer edinmeye başlamış ve birçok yazarın kullandığı bir durum olmaya başlamıştır.
Türk Yazarların Özdeyiş Örnekleri
Türk edebiyatında özdeyiş kavramı Cenap Şahabettin ile başlamış olsa da hem ondan önce hem de ondan sonraki yazarlar da önemli örnekler bırakmışlardır. Bunlara bakacak olursak:
- Adalet evrenin ruhudur. – Ömer Hayyam
- Akıl yaşta değil baştadır. Doğru bir söz fakat aklı da başa yaş getirir. – Cenap Şahabettin
- Aşk, öyle engin bir denizdir ki ne başlangıcı ne de sonu vardır. – Mevlana
- Bilimsiz şiir; temelsiz duvara benzer. – Fuzuli
- Bir insan kibir, hırs ve şehvet söz söylediği zaman soğan kokar. – Mevlana
- Bir iş yapmak için neden yarını bekliyorsun? Bugün de dünün bir yarını değil midir? – Ömer Hayyam
- Bütün donanımıyla askere değil de elinde alfabesiyle öğretmene güvenirim. – Ömer Hayyam
- Cahil kimsenin yanında kitap gibi sessiz ol. – Mevlana
- Doğru düşündüğüne inanan, yanlış fikirlerle savaşmak zorunda kalır. – Mehmet Kaplan
- Duvarda bir gedik açmaya bir taşın eskimesi yeter. – Arif Nihat Asya
- Düşünmek ve söylemek kolay; fakat yaşamak, hele bu yaşamı başarı ile sonuçlandırmak oldukça zordur. – Ziya Gökalp
- Yağmurların en verimlisi alın teridir. – Cenap Şahabettin
şeklinde karşımıza çıkmaktadır.
Yabancı Yazarların Özdeyiş Örnekleri
Yabancı yazarlar arasında özellikle filozoflar özdeyiş kavramını çok sıklıkla kullanmışlardır. Bunlara bakacak olursak:
- Unutmak ve affetmek; iyi insanların intikamıdır. – Schiller
- Akıllı bir insan hem kitapları hem de doğruca hayatı okur. – Lin Yutang
- Akıllı olmak insana bir şey kazandırmaz. Önemli olan o aklı yerinde kullanabilmektir. – Descartes
- Aşk, adeta dörtnala koşan bir at gibidir; ne dizginlenir ne de söz dinler. – Konfüçyüs
- Aşk, güzellik aracıyla çoğalma arzusunu simgelemektedir. – Sokrates
- Ayakta ölmek; dizüstü yaşamaktan iyidir. – Roosevelt
- Bana iyi olan analara verin ve size harika vatandaşlar vereyim . – Napoleon Bonaparte
- Başkalarının hürriyetlerini kabul etmeyenler; hürriyete asla layık olamazlar. – Abraham Lincoln
şeklinde karşımıza çıkmaktadır.
